1. Aus De virginitatis custodia – Extraits du De virginatis custodia

p. 239-240 (letzte Anekdote des zweiten Buches de uxorum pudicitia – dernière anecdote du livre II, de uxorum pudicitia)

Exemplum insigne castae mulieris, Anno 1543.

Spirae quum Caesar magna Hispanorum militum caterva haereret et, ut fit, ob frequentiam hominum mulier quaedam opulenta quosdam hospitio ex mandato senatus exceperat, putans se habere honestos et egregios milites. Qui, cum bene ab illa pasti et poti, libidinem, in quam tale hominum genus pronum, exercere cogitabant. Quidam enim inter reliquos nequior eam, etsi valde repugnaret, in terram, tanquam luctaretur cum bestia, proiecerat et nudatis vestibus semel conceptae insaniae satisfacturus. Verum pudica mulier, ne adulterio pollueretur, quam angue peius adversabatur, militem in ipsa lucta, pugione, quo accinctus erat, clam extracto, transfixit, ut semianimis extincta Venere in terra iaceret seque hinc inde ebulliente sanguine volutaret. Colli enim partem vulnerat, ut militi omnis vox adempta esset, post unam et alteram horam extinctus est. Mulier illa ab omnibus ob tam celebre facinus laudata et a reliquis, qui vim ei inferre conabantur, defensa est. Sic iustam scortationis suae poenam luit miser homo.

241-242 (drittes Buch de meretricum dolo et perditione – livre III, de meretricum dolo et perditione)

De Theonide meretrice.1

Adolescens quidam in Aegypto deperibat in Theonidem meretricem, quumque illa peteret ingentem mercedem, tandem adolescens somniavit se rem habere cum ea atque ita liberatus est amore. Petit illa mercedem, negante iuvene, itum est ad iudicem. Bocchoris pronuntiat, ut iuvenis in vasculo adferret tantum pecuniae, quantum illa postularat. Iubet adesse meretriculam et umbra frui pecuniae circumlatae. Hoc iudicium Lamia velut iniquum reprehendit. «Iuvenis somnio liberatus est», inquit, «ab amore», at umbra pecuniae non exemit Theonidi pecuniae amorem.

p. 242-243

Vetula adamata.2

Phryne iam anus dixit, a multis fecem emi propter vini gloriam, sentiens multos ideo secum congredi, ut gloriari possent, cum Phryne rem habuisse. Sicut vini magni nominis etiam fex emitur, ut iactare possint se tale vinum habere domi. Simile scortum Vuratislaviae vidi, vetulum et annosum, nihilominus adamabatur a multis, sed ob divitias, quas in iuventute ab adolescentulis collegerat.

p. 301-304 (aus dem vierten Buch de gentium moribus – du livre IV, de gentium moribus)

Canum diligens cura.

Vidi non semel Basileae in aedibus canonici cuiusdam canes duos obesulos, qui gratiores maioribusque in deliciis fovebantur quam ullus homo. In hypocausto enim per hiemem egregiis culcitris dormitabant, in aestate aulae partem perflatilem ac pulchre ornatam occupabant, ut a muscis et pulicibus essent tuti. Quos famula salario proprio ob canum curam promisso in dies singulos lavare, pulices quaerere, oculos detergere et si quid stercoris sparsum colligere, lectulum adornare solebat. Quum prandii aut coenae tempus instaret et mensa esset parata, adrepebant, ac unus superiorem locum mensae, alter inferiorem occupabat, ore patinam attingentes. Nemo ausus eos abigere aut verbulo irritare. Vilis sacrificulus, quicquid delicati in catino allatum erat, hoc illis praebebat, iocans: «Hoc meis puerulis est dulcis cibus. En tibi hanc partem» inquiens; ad alterum conversus: «Cur tu tristitia adficeris? Non privaberis portione bellula. Vis ex isto carnis frusto? An ex illo? Novi tuum ingenium. Pinguiorem partem amas? Nonne? Applaude cauda, porrige osculum, aut nihil habebis delicati. Cur non lingis os meum, certe pinguiusculum est.» Immo, quod magis mirandum, vinum, sed dilutum, bibebant, quod tamen rarum in canibus exemplum. Alias si cui canis molestus est, porrecto poculo fugit. Quum dormitum iret sacrificulus «caniculos bellulos» liberorum loco salutabat, deosculabatur ac valedicebat. «Dormite», dicebat, «suaviter hac nocte, crastina die iterum vos invisam, strepitum nullum faciatis. Si quid sinistri contigerit, latrate et mox adero, omne malum aversurus. Heus, famula, parasti ne illis lectisternium, ut iusseram, quo molliter cubent? Abegisti cattos, ne paratum obsonium absumant et illi famem, antequam ex matutinis precibus revertar, sentiant? Felium sit cibus mures et glires, mei catelli hoc cibo alendi sunt, qui dimidium animae3 meae sunt.» Sacrificulus tandem incidit, senio gravatus, in morbum lethalem, quo et paucis post diebus interiit, relictis post se canibus, quos delegaverat in testamento famulae, ac centum aureos in illorum usum ordinaverat, ne canes fame enecarentur. Quid factum est. Canes nihil cibi ob demortuum herum, quamvis delicatissimi apponerentur, sumere volebant, vultu tristitiam prae se ferentes. Credidisses illos sensum aliquem humanum habuisse aut genios malos fuisse, qui vivere domino iam sepulto recusarent.

2. Aus Convivales Sermones, zweiter Band – Extraits des Convivales Sermones, vol. II

p. 57-58

De muliere lunatica. 1545.

Mulier quaedam in delitiis a teneris educata, divitem parentem habens, sed rusticum et avarum, lanioni elocatur, qui nescio quale flagitium post contractum matrimonium designaverat, ut ei cum reliquis contribulibus nihil commercii amplius esset. Et eam ob causam coactus est locum mutare et ab lanionis officio desistere. Uxor autem illius absque dubio ob moerorem et tristitiam infortunii mariti parum insanire coepit et a Satana tentari, qui nusquam non locum decipiendi nos quaerit. Dixit enim non semel misera mulier Satanam in auribus illius subsultare, mala innumera subinde suggerere, ad desperationem inhortari. Minister verbi ad illam vocatus, cum quo primo loqui nolebat, etsi saepius tam blandis quam amaris verbis admoneretur. Tandem post longam deliberationem ad omnia interrogata paucis respondit additis singultibus. Accidit autem 27. Ianuarii, hora octava pomeridiana, ut se vestibus pulchris adornaret et femina, quae curam illius agebat, ignorante, quidnam ageret in cubiculo, domesticis negotiis implicata. Verum lunatica mulier ex domo clam aufugit et in Rheni flumen se praecipitavit nemine sciente nec vidente. Clamorem quidam Rheni vicini audierunt, dicebat enim: «Domine Iesu, miserere mei!» Interim materfamilias4 omnes domus angulos perscrutatur, sed nusquam apparebat misera mulier. Vicinia tota auditis clamoribus et lachrymis accurrit, causam rei inquirens. Dicebat mulierculam amisisse, traditam ad custodiendum. Atqui altera die didicerunt suffocatam esse aquis. Sic Satan nobis imponit, quum a precatione assidua cessamus. Reliquit duos pueros egregios, quos summa fide et diligentia instituit. Melancholica omnino fuit et superstitiosa. Cui maritus datus improbus, quum adhuc iuvenis puella esset. Timeo ne parentes in causa sint illius calamitosae mortis, qui eam deseruerunt in istis tribulationibus.5

p. 116

De nobili quodam

Audivi non semel, quum Francofurti cis Viadrum agerem, a doctis et fide dignis hominibus mirabilem historiam. Est oppidum in confiniis Poloniae nomine Mesritz; ab eo distat arx octo fere miliaribus, in qua nobilis quidam podagricus habitabat, senior multo confectus, qui duodecim meretrices alebat, quo blanditias Veneris perpetuo sentiret et tempus quum morbo laboraret eo commodius fallere posset. Quas cum aut scortari amplius nollent aut pulchritudine amissa ferre non posset rusticis matrimonio coniungebat dote ingenti data ac iuniores in locum earum substituebat, ne solitarius vivere cogeretur. Nolebat enim uxorem ducere legitimam, nescio quam ob causam.

p. 185

De leproso. 1545.

Leprosum quidam se mentiens ad annos aliquot deprehensus Basileae et inventus mundus. Virgis ob dolum publice caeditur, quo deinceps ab ista impostura desistat. Aiunt illum valde fuisse divitem (ex Gallia enim fuit). Et mirum quod mendicitas illi adeo arriserit, ut paternas possessiones derelinqueret. Quomodo potuit leprosorum halitum, foetores et immunditiem perferre? Nonne bis miser est, qui quum posset laute domi vivere, se miseris istis hominibus immiscet? Mendicibus itaque regula praescribenda est, ne aliis sint oneri suo otio et mendicitate.

p. 185-186

De doctore Antonio Brisacensi Scotista

Is in omni sophistica subtilitate ad miraculum usque doctus fuit, die noctuque Scoti tenebras evolvens. Inter prandendum librum apertum ad latus sinistrum locarat, quem perpetuo intuebatur cum solus esset. Deambulans aut in horto vel platea servus librum in sacco portabat a tergo, ut si omnia, quae volebat, non penitus memoriae essent infixa, librum aperiret et locum, de quo dubium habebat, perquireret. Tandem redigitur ad insaniam propter multiiugam doctrinam et disputationibus quibus gaudebat. Adservatur diligenter a consanguineis, ne sibi manus inferret; sed frustra. Quum enim prandii tempus instaret, arrepto cultro, sibi gulam, nemine praesente, perforat et propria manu finem vitae imponit. Is in disputationibus contra Eccium et alios sophistas acerrimus fuit, in solvendis argumentis felix, licet obscurus ob doctrinam multiiugam qua scatebat. Hanc volui historiam hic inserere, non in odium illius viri, sed ut cognitum omnibus esset, quam diligentissimus fuisset Scoticarum doctrinarum lector, quo nos pudeat tam negligentes esse in divinis libris evolvendis.

p. 211

De fulmine coelesti. 1545.

Vicesimo Iunii die quidam mulio discedens a Basilea summo mane, quem herus cum reliquis equitibus post horam sequi volebat, in campo plano ante silvam fulmine ictus interficitur, etsi consecratam a Romano pontifice cerulam, quam Agnum Dei vocant, vim adversus fulgura et tempestates admirabilem habere dicitur, collo suspensam teneret. Passim in corpore suo stigmata, praecipue in capite et dorso, quae fulmen ardens inusserat, apparebant. Mulus parum sensit periculi. Nam solummodo in terra prostratus iacuerat, fortassis propter onus aut fulminis vaporem. Territi subsequentes servo invento (duces Allobrogum legatos fuisse, ad Caesarem iter facturos, quidam dicebant) et mox reversi Basileam miserabilem servi interitum indicantes, quem postea honorifice tradiderunt sepulturae.6

p. 281

Aliud de Fausto exemplum.

Basileae cum illo coenatus sum in collegio magno, qui varii generis aves, nescio ubi emerat aut quis dederat, cum hoc temporis nullae venderentur, coquo ad assandum praebuerat, quales etiam ego nunquam in nostris regionibus viderim. Canem secum ducebat et equum, satanas fuisse reor, qui ad omnia erant parati exequenda. Canem aliquando servi formam assumere et esculenta adferre quidam mihi dixere. Atqui miser deplorandum finem sortitus est, nam a Satana suffocatus, cuius cadaver in feretro facie ad terram perpetuo spectans, etsi quinquies in tergum verteretur: Domine custodiat nos, ne Satanae mancipia fiamus.

p. 292, 266, 300-301 (komplett falsche Paginierung aufgrund eines Druckerfehlers)

De sacerdote quodam perfido historia horrenda. 1544.7

Ante quinque annos quidam nomine Ioannes, diaconus in agro Bernatum, descivit ab evangelii veritate, quam ad tempus aliquod confessus fuerat. Causa fuit innata malitia et praecipue vitium ebrietatis, quo in papatu assuetus. In synodo enim Bernae habita reprehensus amaris quidem verbis, et merito id, quia opus habebat increpatione non vulgari ob scelera manifesta, quibus inundabat quibusque ecclesiae magnum offendiculum dabat. Hanc increpationem aegre ferens, etsi nihil ficti nec excogitati haberet, adeo ut abiret amaro stomacho, peiora quaeque animo volvens, spiculatorem publicum (fratres interim in synodo congregatos, consultantes de canonica poena homini infligenda, relinquens) convenit, cum quo bibit strenue et inebriatur, dicens ad illum, se non dignum amplius cum ministris verbi edere aut bibere, sed dignum ut cum carnifice voluptuetur. Nam nullam sententiam illius causam defendentem se expectare ab istis tam saevis censoribus. Homo bene potus, incoepit rixari cum spiculatore, et, cum finem contentionis, saepe admonitus, facere nollet, per gradus praecipitatur. Confusus miser quum parum edormivisset villum, inscius quo se verteret. Adiit resumpto animo evangelii fratres, quaenam esset sententia de eo lata, percontabatur. Per spatium anni (quemadmodum in consuetudine habent) beneficio et munere ecclesiastico privatur, quo interea poenitentiam agat et vitam in melius commutet rogatur. Promisit se sancte victurum ac gratias egit ob Christianam illam emendationem. Verum quid accidit? Satanae suggestionibus assensit et Cellam, episcopi Constantiensis oppidulum, adiit celeri gradu ex nimia desperatione et se absolvi ab excommunicationis vinculo, quo putabat se teneri constrictum ob spretum papismum, petiit, se pecasse ingenue dicebat, non coactus, contra papam, missam, denique et ceremonias a pontificibus invectas contempsisse, Evangelicis se adiunxisse, cuius rei illum poeniteat, egregium se futurum defensorem deinceps Romanae sedis. Absolutus est post abiuratum evangelium Christi Iesu. Beneficio ecclesiastico donatus in Brisgaudia, in qua ad menses aliquot pastorem vinolentum egerat. Quem rustici ferre nolebant ob pravos mores et corruptam vitam. In Alsatiam tandem venit ac mox pastoris officium illi delegatum est, ob inopiam sacerdotum, in pago Husen, prope Colmariam imperii Romani civitatem. Quum rustici celebrarent encaenia, ita se turpiter gessit, cum potando, tum edendo et cantando obscoena carmina, idque in publico hospitio, ut rustici illum, quia permerdaverat caligas, pessime tractarent ac indusium a tergo eximerent, plenum stercore foetido, quod mox in os illius ingerebant. Dein eadem, hoc est multo turpiora in Benuvilen pago designavit in ipso prandio paucis post diebus. Ubi adeo ebrius erat, ut sui rationem habere non posset, pecudem dixisses, non hominem. Rustici gaudio affluebant, «io» canentes in detestationem sacerdotis, cui dicebant: «Qualis pastor, quam sobrius, quam diligentem curam animarum suae ecclesiae habet. In coelum ebriosorum venient quoscunque iam ad viam mortis paraturus est? Qualem Deum cras in missa faciet anhelitu isto vinolento?» Alius inquit, reliquis constantior: «Agite, crinibus sacerdotem scelestum spoliabimus, da cultrum, ego tonsoris officium agam.» Tonsus itaque est sacerdos, qui ne restitit quidem. Crines in os illi inculcarunt ac vestem dilacerarant more canum. Sicque domum deductus miser, tanquam insanum animal. Eodem anno 15. Augusti in Raperschuuir (oppidulum in Alsatia) ebrietate ita gravatus in taberna publica fuit, ut hominem omnino exueret. A lictore publico admonitus, ne ita pocula evacuaret, malum exemplum praeberet, contra sacerdotalem dignitatem ageret. Cui pugnum in maxillam impegit, dicens: «Tuum non est sacerdotem Dei corripere.» Tumultus excitatur, sed statim consopitur. Assessum est iterum et poculis certatum. Tandem sacerdos vocat hospitem, rogans, ut cubiculum apperiat, se velle parum dormire. Abiit titubandus, hinc inde corpus ponderans, et per gradus, nemine compellente, praecipitatur. Aliqui dicunt quod a quodam parum attactus ac sic praecipitatus. Altero die moritur miser, nec edens nec bibens, immo ne verbulum loquens nec Dei misericordiam implorans, digna apostatae poena. Tales sacerdotes vulgus amat et nobilium sunt consiliarii.

3. Aus Convivales Sermones, dritter Band – Extrait des Convivales Sermones, vol. III

p. 1-2

Idolum loqui. Mosc. 77.

Novogardenses olim idolum quoddam, nomine Perun, eo loci quo nunc est monasterium collocatum, in primis colebant venerabanturque. Dein baptismate assumpto id loco motum, cum in flumen deiecissent, adverso dicitur fluvio natasse; et circa pontem auditam fuisse vocem: «Haec vobis, Novogardenes, in mei memoriam». Simulque cum dicto fustem quendam in pontem proiectum fuisse. Solet etiamnum contingere ut certis anni diebus haec vox Perun audiatur; qua audita subito eius loci cives concurrunt seque fustibus mutuo caedunt. Tantusque inde tumultus quoque oboritur ut vix magno praefecti labore sedari possit.8

Additio.

Eundem morem servarunt olim, mea adhuc aetate, Basilienses pueri in diebus Bacchanalibus. Magna enim adolescentulorum turba Dominica quadragesimae sub vesperam cum facibus ardentibus confluebat ad turrim in monte positam iuxta portam lapideam, sic vocatam (in eo suburbio maior pars textorum habitat) quae nominatur specula regionis propter altitudinem. Nam prospicitur ex ea fere tota Sungauia et omnes agri circa montes positi cum pratis amoenissimis oculis clare subiiciuntur. Mutuis dico adolescentes verberibus contendebant facibus ad sanguinem usque et saepe multum damni sibi ipsis intulerunt, adeo ut senatus coactus sit institutum illud vetus abrogare, etsi vix adhuc hodie vetus mos semel susceptus derelinquatur. Et quotannis lictores publici mittuntur eo loci, ne confluant adolescentes summam operam adhibentes: abigunt eos etiam baculis qui accurrunt, si minis nihil proficiunt. Unde autem mos iste ad nos venerit, incertum est. Putant quidam Bacchanalia festa fuisse eo in loco a veteribus celebrata, quia editus est locus, et ignem accendisse, qui a vicinis regionibus clarissime conspici potuit, quemadmodum adhuc hodie rusticorum turba passim ea nocte congregatur in pagis circumiacentibus, quae montana cum facibus ardentibus ascendunt, ac collectum lignorum acervum accendunt ac durant apud ignem fere dimidiam horam; dein domum redeunt, «Io» canentes, ob ligna tam lucide splendentia. Insuper etiam totam noctem potando absumunt. Turris illa altissima anno 1550 destructa est et mutata in fortissimum propugnaculum contra insultum hostium.