1. Epistula ad Bernhardinum Bentzium

fol. 31 r^o

Joach. Vad. Bernhardino Bentzio Marpachiorum in valle Rheni episcopo

[...]

fol. 40 r^o

Dudum quidem ita docuere catabaptistae, videlicet quo suos non solum adversus morbos et pericula, verum etiam ad tentandum Deum, obanimarent, et consiliis nostris ipsique inprimis operosae charitati laqueos iniicerent, ne pergeret praevenire consultando, quod semel pro dei voluntate videretur decretum. Qua doctrina et ipsa pestilenti non aliud querunt magis, quam quo suorum mentes perpetuo lethargo consopiant atque adeo ad stertendum oscitandumque inducant, ne in rerum externarum administratione atque usu quicquam consilio, studio, cura1 atque diligentia, quod aut in adversis tollendis aut prosperis retinendis multorum saluti accommodum esse queat, constituere pergant, sed cessando potius operantem illum et omnia adornantem deum expectent.

[...]

fol. 56 v^o

Sed et hoc memorandum, quod anno superiori quidam illorum coryphaeus haud longe a oppido nostro captus et damnatus publico iudicio, quod docuisset orationem dominicam non Christi esse, sed aliorum, qui eam evangelistae monimentis infulcissent, nec praecandum amplius deum, nec ullis verbis conceptis orandum, sed illius unice voluntatem sic reverendam, ut nostram ne proderemus quidem; qua foeditate non paucorum iam animos inquinaverat. Porro ductus ad suplicium capitis, in magna hominum corona, quum staret superdenudatus a carnifice, qui iam iam praehenso gladii capulo sua in illum munere functus esset, accurrit praetor et, hominis ut fit servandi desiderio, multis illum tam graviter quam pie monet, quo errorem ponat et eruditorum admonitioni (multis enim illi antea cum eo egerant) obsequatur, inauditum, praeterea et plasphemum esse, quod docuisset, denique imperitiorem eum quam ut scripturarum praesidiis firmare sua hactenus potuerit, sed et palam illius sententiae reclamare scripturas. Quo audito ille blande respiciens faciem2 in coelum tollit et: «Summe», inquit, «pater, id te oro, ut in isto discriminis vitae meae articulo revelare mihi tuo spiritu velis, sit ne mihi de hac mea sententia cedendum an persistendum in ea.» Hoc dicto cum paululum eodem habitu stetisset cogitabundus, mox: «Revelasti», inquit, «mihi, coelestis pater.» Et simul in genua cernuus ensem illum ultorium iugulo excipit.

Nae ego nunc nostrum in mortis contemptu et Theramenii illi Atheniensi et hoc praestantiori Socrati, qui tamen tanta animi constantia cymtam biberunt, praetulerim? Hii enim cum moriendi esse sibi vidissent, sic se ad eam obeundam composuere, ut nihil eorum, quae in constantis etiam viri animum per metum cadere potuissent, admiserint.3 Ille non discrimine solum verum etiam errore miser non tam mortem quam vitae optionem ultro sibi oblatam, modo meliorem mentem indueret, incredibili quadam animi securitate contempserit.

[...]

fol. 57 r^o-58 r^o

Qua de re, quantum ad nostros attinet, arbitror diligenter circumspiciendum esse, ne vicinitate illa, quae interdum erroris esse cum sana doctrina atque adeo supersti[ti]onis cum religione assolet, implicari se abducique patiantur, ut confestim existiment non posse non pium, non Christianum, non Dominum esse, cuius gratia quis obire mortem cupiat, et ducamus dignos esse praecaeteris Christi nominis, qui nullo sunt momento non parati ad moriendum.4 Docuimus enim illud nobis cum ethnicis et Iudaeis, de quorum impietate nemo dubitat, hoc autem anabaptistas cum sceleratis etiam et furiosis commune habere.

Nam apud nos non solum matrimonii pudicitiam non custodierunt anabaptistae, verum etiam verecundiam virginalem ultro volentesque suis symmystis prostituerunt, ut nihil dicam interim de publica mendacitate aut, ut vere dicam, rapina illa, quam fuco communicationis rerum instituerant, deque contemptu domesticae curae, quam tamen Paulus inter eximia fidei opera censuit. Nil dicam de reliquis erroribus pestilentissimis, nec ad aliud quam ad publica iura charitatis violanda natis, quale est, quod de magistratu, de censibus et mutuo, de ministris verbi nullo salario alendis, de non belligerando, de infantibus non baptisandis (quos tamen suo sanguine abluit et in communione sanctorum constituit Christus) deque quod id genus naeniis et somniis garriunt, in quibus dum sic persistunt amentes et imo nigri,5 ut recte monentes non solum non audiant, verum etiam mira quadam6 animi confidentia incessant conviciis, non obscuram significationem prebent, quantopere ecclesiasticae unanimitati insidientur, nimirum mali homines et impostores, qui, ut apostoli verbis utar, in peius proficiunt, dum et in errorem inducunt et errant ipsi.

[...]

2. Ad Henricum Bullingerum

Quam bonam ego, Bullingere doctissime, operam navavi, si id meis apud te literis sum assecutus, ut epistolis apostoli ad Thessalonicos, Timotheum et Philemonem enarrandis hoc plus operae impenderis, quo ego te ardentius inhortatus fuerim, ne Romanum illud idolum levi manu tractares, sed suis coloribus orbi depingeres. Depinxisti enim abominationem illam universam tanta fide, gratia, libertate, iudicio, fiducia, ut non dubitem, casum, quem spiritus domini viginti iam annis molitur, te primum ceu colophone adhibito et brevi7 et certo per omnem Germaniam in foribus affuturum esse, qui omnem illam simulatae pietatis camerinam non moveat solum,8 sed etiam absorbeat. Est quidem papa et a Luthero petitus, sed amarulentius, quam ut iudicio eius multi eruditorum ea in re putarint accedendum, ac nescio, an ex professo unquam Zvinglius noster in eum scripserit; satis enim ei fuit, dogmata subvertere, quae talem eum effecerant, et exarmare hominem malis artibus elatum, si nudus et spoliatus adigi fortasse ad resipiscentiam posset. Tua vero (absit adulatio) diligentia factum est, ut facile et citra controversiam id optimi et pientissimi quique sensuri sint, de nullo Antichristo seu filio perditionis certius posteros apostolum admonuisse quam de papa Romano: quippe ad verbum quadrant in hunc, quicquid est a Paulo de homine peccati praedictum. Proinde ex animo gratulor studiosis tuam istam lucubrationem, nec minus gaudeo factum meo consilio, ut accincto iam et parato sic ad scribendum hac in parte calcar adhibuerim et in meam etiam gratiam minus te laborum pistrinum istud fregerit. Audio vero Paulum III., Caroli imperatoris hostem factum, totum se Gallo dedidisse. Quae si vera sunt, quam facile foret, Carolum ad illos converti toto impetu, qui ferre papam amplius nolunt, et olfacio, iam nunc eam occasionem observari quibusdam christianis magistratibus, ut, quoniam, spes sit maioris dissidii, hoc inde propensior evangelio futurus sit imperator, quo se magis delusum contemptumque ab illo sentiet, cuius dignitatem antea tam religiose est tutatus. Sed incerta sunt principum consilia, quibus haud aliud magis precor, quam ut per domini gratiam vel te doctorem demum artes Antichristi sint liquido cognituri et, quod hactenus de scripturis deprehensu(m) non est, saltem historia recentiore praeeunte perdiscant. Vale et me tuum esse sinito. Sangalli, XVIII. Die Aprilis, anno XXXVI. Ioachimus Vadianus.

Clarissimo viro D. Henrycho Bullingero, sanctae ecclesiae Turicensis episcopo, domino suo colendo.