1. Zwingli1

Entstehungszeitraum: ca. Frühling bis Herbst 1531 (vgl. die Einführung).

Handschriften: Staatsarchiv Zürich, E.1.3.1, Nr. 70 (Zwinglis Autograph); Bibliothèque Nationale (Paris), Fonds Latin Nr. 3673 A («Arbeitspapier [...] als Gedächtnisstütze entweder für die Zürcher Gesandtschaft oder für die Reformpartei am französischen Hof»);2 Zentralbibliothek Zürich, Ms G 398 (Abschrift Biblianders).

Ausgaben: Christianae fidei a Huldrycho Zvinglio praedicatae brevis et clara expositio, ab ipso Zvinglio paulo ante mortem eius ad Regem Christianum scripta, hactenus a nemine excusa et nunc primum in lucem edita [...], Zürich, Froschauer, 1536, hier: fol. 27 r^o (hier verwendete Ausgabe);3 Huldreich Zwinglis Sämtliche Werke, Bd. 6.5, Zürich, Theologischer Verlag Zürich, 1991, Nr. 181, 50-163, hier 131-132 (wissenschaftlich-kritische Ausgabe).

Übersetzungen: eine von J. Staedtke und H. Stucki erstellte Übersicht findet sich in Huldreich Zwinglis Sämtliche Werke, Bd. 6.5, Zürich, Theologischer Verlag Zürich, 1991, Nr. 181, hier 47-49.

Date de composition: entre le printemps et l’automne 1531 (voir l’introduction).

Manuscrits: Zurich, Staatsarchiv, E.1.3.1, n° 70 (autographe de Zwingli); Paris, Bibliothèque Nationale, Fonds Latin n° 3673 A («Document de travail [...] servant d’aide-mémoire soit pour la légation de Zurich soit pour le parti réformé à la cour de France»);4  Zurich, Zentralbibliothek, Ms G 398 (copie de Theodor Bibliander).

Éditions: Christianae fidei a Huldrycho Zvinglio praedicatae brevis et clara expositio, ab ipso Zvinglio paulo ante mortem eius ad Regem Christianum scripta, hactenus a nemine excusa et nunc primum in lucem edita [...], Zurich, Froschauer, 1536, ici fol. 27 r^o (édition employée ici);5 Huldreich Zwinglis Sämtliche Werke, vol. 6.5, Zurich, Theologischer Verlag Zürich, 1991, n^o 181, p. 50-163, ici p. 131-132 (édition critique).

Traductions: J. Staedtke et H. Stucki donnent un aperçu du contenu en allemand dans Huldreich Zwingli Sämtliche Werke, vol. 6.5, Zurich, Theologischer Verlag Zürich, 1991, n° 181, ici p. 47-49.

Christianae fidei a Huldrycho Zvinglio praedicatae, brevis et clara expositio, Zürich, Froschauer, 1536, fol. 27 r^o

Deinde sperandum est tibi visurum esse sanctorum, prudentium, fidelium, constantium, fortium, virtuosorum omnium, quicunque a condito mundo fuerunt, sodalitatem, coetum et contubernium. Hic duos Adam, redemptum ac redemptorem: hic Abelum, Enochum, Noam, Abrahamum, Isaacum, Iacobum, Iudam, Mosen, Iosuam, Gedeonem, Samuelem, Pinhen, Heliam, Heliseum, Isaiam ac deiparam virginem de qua ille praecinuit, Davidem, Ezekiam, Iosiam, Baptistam, Petrum, Paulum; hic Herculem, Theseum, Socratem, Aristidem, Antigonum, Numam, Camillum, Catones, Scipiones; hic antecessores tuos6 et quotquot in fide hinc migrarunt maiores tuos videbis. Et summatim: Non fuit vir bonus, non erit mens sancta, non fidelis anima, ab ipso mundi exordio usque ad eius consummationem, quae non sis isthic cum Deo visurus. Quo spectaculo quid laetius, quid amoenius, quid denique honorificentius vel cogitari poterit? Aut quo iustius omnes animi vires intendimus quam ad huiuscemodi vitae lucrum?

2. Erasmus

Aus dem Religiösen Gastmahl des Erasmus von Rotterdam in seinen Colloquia – Extrait du Banquet religieux d’Érasme dans ses Colloquia (Erasmus, Convivium religiosum. ASD 1,3,231-266, hier/ici 254).

Uranius: Profecto mirandus animus in eo, qui Christum ac sacras literas non noverat. Proinde quam huiusmodi quaedam lego de talibus viris, vix mihi tempero, quin dicam: sancte Socrates, ora pro nobis.

Chrysoglottus: At ipse mihi saepenumero non tempero, quin bene ominer sanctae animae Maronis et Flacci.

3. Gwalther

Aus Gwalthers Apologie für Ulrich Zwingli und die Ausgabe der Werke Zwinglis – Extrait de l’Apologie d’Ulrich Zwingli et de l’édition de ses oeuvres (Rodolphi Gvaltheri Tigurini ad Catholicam Ecclesiam omnemque fidelium posteritatem pro D. Huld. Zvinglio et operum eius aeditione Apologia, Zürich, Christoph Froschauer, 1545).7

fol. 53 r^o-v^o

Sed sinite quaeso, o fratres, ut et ipse penes vos pro ZVINGLIO verba faciam; sic enim fore spero, ut videatis nihil hic ab illo vel temere vel impie contra scripturas sacras traditum esse. DOMINUS apud Esaiam de verbi sui virtute et efficacia disserens sic ait: «Quemadmodum pluvia aut nix de coelo descendit, et illo non redit, sed irrigat terram et parere atque germinare eam facit, ut det serenti semen et panem ad edendum; ita erit Verbum meum, quod exit de ore meo; non redibit ad me vacuum; sed faciet quaecunque volo et prosperabitur in his ad quae misi illud.»8 Ubi illud nobis notandum erit, per Verbum hoc loco non Mosaicam modo legem aut prophetarum scripta, sed omnem illam methodum, omnes rationes et suggestiones tam externas quam internas intellegi, quibus homines in Dei cognitionem pertrahi possunt. Cum vero illud non vacuum redire nec fructu suo carere dicat dominus, nemo opinor negabit, plures ex gentibus quoque ad salutem pervenisse, si nimirum eos Dei verbo vel externo vel interno aliquo modo instructos fuisse demonstraverimus. Fatemur autem ingenue, Deum ex omnibus populis Israelem elegisse olim, cui praecipuam9 quandam et peculiarem sui cognitionem10 familiarissime revelaret; interim tamen alias gentes in universum ab eo neglectas fuisse, nequaquam credimus.

fol. 54 v^o

Adde11 his Senecae fidem, quam in epistola ad Lucilium 34 prodit in hunc modum: «Sic certe vivendum est tanquam in conspectu vivamus; sic cogitandum tanquam aliquis in pectus intimum prospicere possit, et potest. Quid enim prodest ab homine aliquid esse secretum? Nihil Deo clausum est. Interest animis nostris et cogitationibus mediis intervenit. Sic intervenit dico, non tanquam aliquando discedat.» Quid autem his magis pie et sancte dici poterat?

fol. 56 r^o

Interim tamen ZVINGLIUS nusquam illos vitiis suis salutem meruisse nec quemvis per suam religionem, utcunque impiam et prophanam, salvari posse docuit; sed ea gratia illos salutem consecutos fuisse pie speravit, quae iisdem non vulgarem illam supremi numinis cognitionem revelarat. Nec desunt clara et manifesta exempla, quae tale quiddam nos sperare iubent. Nam non alio quam divinae virtutis beneficio plerosque illorum ad tam praeclara facinora animatos fuisse pronunciare non verebor. Herculem12 certe aut Theseum nunquam se tot ac tam horrendis periculis obiecturos fuisse crediderim, nisi Deum piis coeptis affuturum esse credidissent. Quam minimum enim ab ipsis vel privati commodi vel gloriae studio factum fuisse hinc constat, quod summam ingratitudinem suorum experti benefacere tamen non desierunt. Socrati13 unici et solius Dei notitia ac superstitionis gentilitiae contemptus infamem coram mundo hoc mortem peperit.

fol. 58 r^o

[...] nec ulla alia ratione confisus nonnullos ex gentibus sanctorum coetui connumeret, quam quod Dei misericordiam infinitam et omnibus eius operibus excellentiorem esse credit. Calumnia ergo est, quod hic illi impingitur et se non multum mansueti illius spiritus, qui Christianos decebat, possidere declarant, qui adeo temere quosvis iudicandi, imo damnandi authoritatem sibi sumunt ac vendicant. Quid enim vetat nominatim eos recensere, qui inter gentiles iustitia et pietate praestantissimi fuerunt, cum gentibus ante Christi quoque tempora veritatem revelatam fuisse constet et plures eorum Dei notitia instructos fuisse, illorum tam facta quam scripta testentur?

4. Jakob Gretser

Aus Jakob Gretsers Disputation über die verschiedenen Himmelsvorstellungen – Extrait de la Dispute sur les différentes conceptions du ciel (Disputatio de variis coelis, Lutheranis, Zwinglianis, Ubiquetariis, Calvinianis etc., Sanctorum vel veris vel fictitiis receptaculis et habitaculis, Ingolstadt, Wilhem Eder, 1621).14

p. 94

Sed esto, demus hanc fuisse Zwinglii sententiam, neque enim aut ignoramus aut infitiamur Ethnicos extra synagogam Mosaicam salvari potuisse; at unde Zwinglio definite constat de Hercule, Theseo, Numa, Aristide, Antigono, Socrate, Camillo, Catonibus, Scipionibus? Quis ante Zwinglium istos in coelo collocavit? Quis beatitudinem consequutos aut docuit aut tradidit? Quis ergo Zwinglio horum beatitudinem revelavit? An monitor ille nocturnus, qui eundem Zwinglium in negotio Eucharistico instruxit, quo sacrae scripturae loco haereticam suam phantasiam fucare deberet? Quis ex infima sorte hominum, cui vel obiter Herculis nomen auditum sit, non obstupescat si Herculem in supremo coelo cum sanctissima Deipara, cum Petro et Paulo Apostolis cumque reliquorum coetu caelitum residere et sempiterno illo aevo perfrui audiat?

p. 95

Alii Lutherani passim quoque rident et traducunt Zwinglianos ob coelum tam ex egregiis indigenis auctum, quos inter etiam Cato Uticensis, qui ipse sibi manu sua necem conscivit et hac via, quam ferro patefecerat, ad Zwinglii coelum abivit.