1. Rätische Landeskunde in zwei Büchern: interpretatio Christiana von Brauchtum – Histoire des Grisons en deux livres: interpretatio Christiana des coutumes (Topographica descriptio, 20,11-21,17 = Alpines Rätien, I, 28,1-37)

Caeterum partis illius Supra Sylvam passim homines (ut et ipse, quod Dominus Tschudius et illum secutus Dominus Stumpfius de illis narrant et ego ipse vidi, hic priusquam ultra pergam, referam) hoc superstitiosi moris1 — haud dubie inde usque ab Ethnicis ad se delati et quasi haereditario sibi adhaerentis — observant, ut certis quibusdam annis, maxime in Bacchanalibus2 quae vocantur sacris, certo numero congregentur, larvis, ne agnoscantur, facies operiant et loricis vel aliis armaturae generibus induti et baculis contisve et fustibus armati, ad haec magnis a tergo dependentibus tintinabulis, sonori per vicos ita turmatim cursu contendant ac saltus se sursum sublimes — baculis utique innixi — attollentes miros gestus exerceant. Ubi sancte iurantes etiam testantur se, dum ponderoso illo gentilique habitu premantur, nunquam defatigari,3 quum illo deposito subito ita fatiscant, ut vix se possint movere; item quod aliis temporibus armatura exuti vel habitu illo nudati neutiquam tam alte sursum vel tam longe prorsum saltu se tollere queant extra superstitiosum illud concilium, quam dum se ritu illo exercent, quo inter se mutuo impetuoso occursu totisque viribus colliduntur et ita se impellunt, ut sonorus inde fragor reddatur resonetque. Qui quod homines contis illis suis sudibusque pulsant ac pungunt, a popularibus vocantur vulgo ‹Ils Punchiadurs›, id est Punctores, Germanice autem ‹die Stopfer.›4

Caeterum licet superstitionem istam ethnicismum totam adhuc redolentem illo item superstitioso gentilique consilio ad nostram usque aetatem observaverint, quo maior sibi inde frumenti copia proveniret, nunc tamen adhuc nonnunquam gentiles illas ineptias magis ex lasciva protervia imitantur quam ex superstitione aliqua, quae ipsa nimirum nec ulla alia causa etiam est, quod etiamnum passim Christiani orbis propemodum festa illa Dionysia vel Bacchanalia5 abominanda sacra – minime obscurae gentilis impietatis reliquiae – usque adeo mordicus ab illis, qui Christiani audire gestiunt vel Christiano se nomine venditant, quantumvis nihil minus ipsos deceat, retineantur.

Perhibent etiam praeterea omnino serio asserentes saepius id exploratum esse, quod, quum observassent diligenter, quot punctorum illorum insolenti cultu magis foedati quam ornati essent, semper compertum sit post ornatum depositum unum ex numero desiderari.6 Quare, etsi olim ethnici haud dubie persuasi ex superstitione fuerint illum in numero ornatorum superfluum sive redundantem Bacchum7 illum deum suum falso creditum esse, certo certius tamen haberi debet nullum nisi cacodaemonem illum fuisse – cultu illo, ne agnosceretur, tectum et sub habito illo insolente latentem, tenebrarum utique principem Paulo dictum tenebris gaudentem et haud obscurum illius dramatis choragum.

2. Rätische Landeskunde in zwei Büchern: Dekonstruktion des traditionellen Heldenbildes – Histoire des Grisons en deux livres: déconstruction de l’image traditionnelle du héros (Historia Raetica, I, 673,23-674,20)

Ita ad ortum Athesis fuisse pugnatum a Rhaetis quidem feliciter,8 verum non ipsorum tamen vel merito vel virtute, sed ex mero superni numinis, unici omnis boni largitoris ac fontis perennis favore ac beneficio (quod et ipsi tum Germanico vel Vindelico illo saepius citato, sed ignoto authore teste agnovere hincque grati illi fuere); rem ad illum modum fuisse gestam tradidimus, partim quidem ex quibusdam litterarum monumentis petitum transsumptumque, partim vero (idque non minima ex parte) ex eorum relatione exceptum atque annotatum, qui iam narratis interfuerunt – imo pars illorum non parva fuerunt; et quanquam, qui his ex Rhaetis interfuerunt, plerique omnes rem impigerrime gnavissimeque,9 non secus atque si universi fortes heroes essent (quod historici de argyraspidis10 Magni Alexandri militibus narrant), gesserint, nonnullum tamen et inter illos discrimen apparuit. In his namque praeter caeteros, veluti qui maiorum imaginibus insignes, virtute etiam impraesentiarum maxime enituerunt,11 imprimis celebrantur supramemorati belli ductores, Guilihelmus nempe Ringgius et Lomarenus de Lomareno,12 qui a parte exteriore proelium principes ineuntes et Heinrichi Vuollebonis eiusque socii virtutem et stratagema ad Frastinam usurpatum imitati duos ex prima hostium acie facile principes ac veluti gigantes ab ipso statim initio prostravisse dicuntur, qui itidem suorum aciem antecedentes pugnam ciere gestiebant; Benedictus item Fontanus,13 Suprasaxensis, Cathedralium militum dux sive tribunus, qui in proelio a parte interiore inter expugnandum propugnaculum occubuit, ubi oratione brevi quidem, at vero eadem mire14 vehemente efficacique milites hortatus eos in hostem inflammarat in haecque verba locutus instigarat: «Hei fraischgiamaingk meis matts; cun mai ais par un huom da faar, quai brichia guardad; û chia hoatz Grischuns e Ligias, û maâ non plü.»15 Quorum sensus est: Macti virtute socii estote nec mei unici hominis casum memoramini16 – aut Foederatorum Grisonum seu Canorum Rhaetorum nomen hodie17 postremum18 auditur. Item Dominus Conradinus Grallator vel Pedis Lignei, Marmoreus, cum duobus filiis, Ioanne et Rudolpho,19 atque Dominus Thomas denique Planteus20 Tutiensis, Domini Thomae, Curiensis episcopi avus, perinde duces tribunive militum necnon alii non pauci ex plebeiis quoque.

3. Traktat zu Providenz und Prädestination: Distanzierung von Augustins Gnadenlehre – Traité sur la providence et la prédestination: Distances par rapport à la doctrine de la grâce d’Augustin (Fidei confessio, 54v^o-55r^o)

Caeterum iam tandem accingimur ad causam etiam efficientem ostendendam praedestinationis repropandorum vel ad mortem aeternam repudiandorum. Verum priusquam hanc indicare conemur, diligentius paulo hic ostendam, quod in primo huius disputationis loco quis forte desideraverit eo, quod illum aequo parcius attigerim. Ibi enim argumentis a generaliori21 ad specialiorem providentiae ratione ductis ostendi praedestinationem esse in genere, tam eorum, qui ad salutem sint electi, quam illorum, qui ad mortis condemnationem essent reprobandi. At si quid de illarum alterutra peculiariter illic dictum est, magis praedestinationem ad vitam aeternam electorum scripturae loco uno et altero per occasionem adducto probavimus. At nunc, quod illic desideratur, in hunc locum consulto servatum pensabimus.

Hic autem non desunt, qui praedestinationem damnandorum ad mortem aliquam esse vel unquam fuisse omnino negent asseverentque nullos usquam homines ab aeterno divinitus esse aeternae morti addicendos destinatos, sed omnes similiter ab aeterno electos fuisse ad salutem, verum electionem hanc illis tantum ratam manere, qui credant; qui vero non credant, a sorte electorum excidere sua culpa. A quorum sententia me dissentire minime dissimulo, sed aperte et intrepido animo haud diffiteor illam – quantumvis vulgo plausibiliorem – mihi haudquaquam probari, quia scripturae sanctae non probatur, sed ab illius veritate discrepat bis per omnia; sed hoc modo equidem hic sentio:

quod quidem, quemadmodum supra ostensum est fideles tantum salutis participes fieri, sed ita, ut quemadmodum Deus ab aeterno praescivit illos sua gratia fide donandos esse et sic vere in Christum credituros, ita eosdem ab aeterno ad salutem simul atque fidem, qua salutis participes fierent, assequendam praedestinarit. Ita tenendum sit, quod impii vel infideles tantum condemnentur et aeterna mortis tormenta subeant, sed ita, ut, sicut Deus ab omni aeternitate omnes illos penitissime cognovit praescivitque, qui sua ipsorum impietatis culpa ad finem usque impii futuri essent et ita per consequens a Christo alieni, ita eosdem ad unum omnes ut salutis et verae fidei indignos et non capaces iustissimo iudicio ab omni item aeternitati morti adiudicarit et ad sempiternam pœnam praedestinarit.