1. Introduction, naissance, première instruction – Einführung, Geburt, erster Unterricht (p. 3)

Quum Reatia patria nostra viginti continuos annos perniciosis seditionum motibus, inde orta subditorum rebellione, insecutis bellorum calamitatibus misere quassata, vastata, prostrata et oppressa, tandem vero Dei benignitate erecta et restituta fuerit, ego autem, Fortunatus a Iuvaltis, luctuosis illis Reipublicae annis seditione pariter afflictus, deinde munus publicum sustinens molestissimis semper curis implicitus et continuis periculis expositus fuerim, vitae meae scenam ad posterorum meorum memoriam et instructionem obiter exponere decrevi.

Natus Zuzii Oengadine superioris, anno 1567 die 19 Augusti, patre Vulpio a Iuvaltis, matre Anna Rascheria, ab iisque honeste educatus et in ludum literarium missus sum, idque aliquot annis continuis, sed hybernis, pro modo regionis, tantum temporibus. Augustam Vindelicorum tandem missus, ibi scholam ad S. Annam per biennium frequentavi.

2. À la cour de l’évêque de Coire et études à Dillingen – An Hof des Churer Bischofs; Studien in Dillingen (p. 3-4)

Augusta in patriam revocatus totum biennium, magno studiorum meorum prorsus intermissorum incommodo, in aula Principis et Domini Petri episcopi Curiensis avunculi mei consumpsi, scribendis literis feudalibus aliquamdiu occupatus, reliquum tempus Principis ministerio intentus. In lubrico tunc stetit adolescentia mea inter aulicos, plerosque vinolentiae et aliis vanitatibus otium comitantibus deditos. Oportet eum ad sobrietatem et continentiam egregie esse compositum, qui ex eiusmodi morum et vitiorum corrupto contubernio labem non contrahat.

Exacto biennio Dilingam profectus sum, ibique in collegio Iesuitarum per biennium studiis rhetoricis, logicis et philosophicis, profectu haud prorsus poenitendo, operam dedi. Illic verendum non est, ne iuvenes contagione vitiorum inficiantur aut corrumpantur; disciplina enim arcta et severa coercentur omnes; nulli pecuniarum usus conceditur, nulli collegium egredi, sumptusque inutiles et non necessarios facere licet; nulli vestes sumptuosae permittuntur, ne exemplo alios ad fastum concitante noceant, et parentes profusione filiorum plus aequo graventur. Illorum ego in docendo methodum, industriam et diligentiam laudo et probo; nemini tamen religionem reformatam profitenti suaderem, ut liberos suos illuc instituendos mitteret; assidue enim totis viribus laborant, ut iuvenibus papisticas corruptelas et superstitiones inculcent et imprimant, quae, ubi altiores radices egerint, haud facile evelli et exstirpari possunt. Anno ibi exacto ex patria tristi nuntio percussus sum; literae enim afferebant, parentem meum carissimum, a quo spes mea in studiis progrediendi pendebat, decessisse, meque simul ad rem familiarem, quae presentiam meam desideraret, curandam, domum revocabant. Nihilominus per integrum adhuc annum Dilingae perstiti; tandem vero matre et cognatis serio revocantibus invitus parui.

3. Landammann de Haute-Engadine; la corruption régnant dans les Grisons – Landammann des Oberengadins; die in Graubünden herrschende Korruption (p. 7-8)

Anno 1597 Praetor eiusdem Communitatis constitutus sum, idque munus biennio sustinui eo tempore, quum semel atque iterum in publicis Conventibus trium Foederum coram senatu in gratiam amicorum causas proposuissem; postea ab aliis persuasus eam functionem continuare coepi. Hanc quamvis laboriosam, opinione tamen duriorem et molestiorem expertus sum, causa taedii, quod mihi devorandum erat, propter frequentes iudicum corruptiones, quae exercebantur.

Duae rerum publicarum et omnium gubernationum pestes olim Raetiam nostram, ambitus nimirum et avaritia, invaserant. Istae, initio occulte serpendo, paulatim impunitate et supina magistratuum conniventia, vires et incrementum sumpserant, adeoque tandem invaluerant, ut totum prope Reipublicae corpus inficerent et corrumperent. Hinc evenit, ut, qui ad honores et praesertim ad quaestuosas illas praefecturas ad subditos adspirabant, non aliter quam ambitu et largitionibus voti compotes fierent; omnia enim venalia prostabant, non secus atque aliae merces. Si quis causam aliquam in Consessu publico trium Ligarum proponebat, claris et validis iuribus adeo munitam, ut de victoria non dubitaret, ideoque causam aureis praesidiis fulcire negligeret; adversarius autem, qui iuribus suis non confideret, ac proinde ad praesidia validiora et efficaciora, artes nimirum istas nimis usitatas, vota et suffragia senatorum seu iudicum emercandi se converteret, plerumque iura quamvis validissima succumbebant, et deterior causa triumphabat. Qui dando largior erat, etiam iure potior habebatur. Argumenta, larga manu deprompta, plus roboris causae addebant quam rationes ex intimis iurisprudentiae penetralibus quaesitae. Eo tandem impudentia processerat, ut invenirentur etiam alicuius in Republica existimationis homines, qui, abiecto omni pudore, nec poenae neque infamiae metu deterriti, operam suam litigatoribus mercede addicerent ad sollicitandos et corrumpendos iudices. Bene nummati cursitabant, et ubicunque in iudices incidissent, cum iis transigebant, et pretio convento prompte numerato emptionem firmabant, quumque rem impigre et gnaviter perfecissent, tamquam industrii et in eiusmodi negotiatione exercitati et efficaces commendabantur. Erant quidem in senatu illo etiam viri graves, honestatis, iustitiae et Reipublicae amantes, qui probrosas istas et flagitiosas iustitiae venundationes serio detestabantur, sed rariores illi et longe ceteris inferiores erant. Sic fiebat, ut flagitia ista nonnulli aversarentur, plures committerent, aliique connivendo foverent, omnes demum indigne tolerarent.

4. Retrait de la vie publique; bilan – Rückzug vom öffentlichen Leben; Bilanz (p. 83-84)

Anno demum 1641 aetate ingravescente et senio tractus praefecturam Communitatis Fürstenovii, quam primum per biennium, deinde per quinquennii intervallum viginti annis continuis, renovata tamen quotannis liberis suffragiis sine ambitu electione, administraveram, turbulentissimis patriae temporibus ac continuis periculis defunctus, sponte renuntiavi, Communitatis renitente, et multis precibus, ut in administratione perservareram, obtestante – absit dicto invidia et iactantia, vincat veritas –, sed quia Communitam opera mea non magnopere amplius egere censebam, et vitam quietam agere decreveram, oneri me subtraxi et me eo munere ultro abdicavi. In dubio dehinc eram, Zuziumne repeterem an Fürstenovii reliquum vitae meae exigerem. Tandem Tomiliascam praetuli, tum ob aeris optimam temperiem, tum etiam ob regionem, quae melius est constituta; leges sunt aequiores, mores hominum sinceriores, homines haud ambitiosi, sed quieti et pacifici. Lites, quae rarae sunt, amice componuntur, aut per iudices ex aequitate diiudicantur. Si pars aliqua se gravatam senserit, habet appellationis remedium. Multum confert id ad continendos in officio iudices, ne ab aequitate recedant iudiciaque eorum rescindantur, quum ea alienae censurae subiecta esse sciant. Hinc fit, ut, etiamsi appellationes interponant, eas tamen deserant, ut multi anni transeant absque ullius appellationis prosecutione. In Oengadina vero homines ut plurimum sunt ambitiosi, invidi, contentiosi, ut pauci dies profesti abeant, quibus tribunalia litibus non perstrepant, quum tamen eae immenso sumptu peragantur, ut mirandum sit, eos a litigando non deterreri. Nulla enim appellatio inter indigenas, ideoque iudices plerumque ambitu electi, nulloque censurae metu coerciti, quidvis sibi licere putant, et saepe ab aequitate turpissime deflectunt. His rationibus adductus Fürstenovii in angulo propemodum delitescens, qualem dudum optaveram, vitam quietam et nullis molestiis occupationibusque fastidiosis subiectam quadriennio transegi. Sed me improvisum domesticum obruit incommodum, quod me sententiam mutare et Zuzium migrare compulit. Ibi domum meam apud filium non incommode inhabitabam. Quaedam etiam illic adversa praeter opinionem mihi evenerunt; sed in adversis me consolor, quod ea sit humani generis conditio, ut nullus sit mortalium, ne regibus quidem exemptis, qui non interdum utramque fortunam experiatur. Nulli eodem semper tenore vita fluit; sunt mala mixta bonis, et bona mixta malis; succedunt tristia laetis et laeta tristibus.

Olim mihi ex patrocinio causarum coram senatu trium Foederum quotannis aliquid emolumenti accedebat, quod ad familiam sustentandam conferebat, et rei etiam augendae faciebat, idque illaesa conscientia; nunquam enim de mercede paciscebar; a nemine quidquam petebam; quidquid dabatur, boni consulebam. Sed perniciosae illae Reipublicae seditiones annorum 1618 et 1619, inde secuta subditorum rebellio, bellorumque, quae nos presserunt, calamitates, totum hoc mihi commodum averterunt. Persecutio Tosanensis rem familiarem afflixit; taleae seu taxae inde secutae ad exsolvendas expensas mihi in Tomiliasca et Oengadina supra mille florenos Rhenenses detriverunt. Fraus debitorum, quibus solvendo non erat, rem domesticam quinque florenorum Rhenensium millibus et amplius imminuerunt. Olim de officio Vicarii, et postea etiam de capitaneatu in Valle Tellina sortitus sum, sed sors ad alios deflexit. Id ego postea magno meo commodo evenisse comperi, et paternam Dei curam et manum agnovi. Si enim mihi capitaneatus munus obtigisset, insecutis seditionum temporibus mille persecutionum laqueis involutus fuissem, et ruinam vix evitare potuissem. Deus me iuxta Salomonis votum mediocritate contentum esse voluit, ut neque opibus abundarem, neque invisa paupertate premerer. Cui contingit, quod satis est, is nihil amplius optet! Sic me omnipotens Deus per prospera et adversa, dulcia et amara, laeta et tristia exercuit, et clementia ac benignitate sua immensa ex omnibus adversis illaesum servavit, et usque ad annum Domini 1649, aetatis vero meae octuagesimum secundum, quo haec senecta gravi tremulaque manu scribebam, deduxit. Is clementissimus Pater et Dominus me, quod superest aevi, spiritu suo regat protegatque, et per misericordiam suam ad aeternam beatitudinem tandem perducat! Illi sit laus, honor et gloria in aeternum!